Էսսեների ժողովածու «Հանդիպում». ֆրանսաբնակ չեխ գրող Միլան Կունդերան՝ մշակույթին ծառայելու, ստեղծագործ մարդու՝ ցանկացած դիրքորոշում ընտրելու և պայմանական քաղաքական սահմաններից վեր բարձրանալու ազատության մասին։

1968-ին արտագաղթի հզոր ալիք սկսվեց խորհրդային տանկերով շրջափակված Չեխոսլովակիայում: Երկիրը լքած մեծաքանակ խմբերից էին մշակույթի գործիչները՝ արվեստագետներ, թատերագետներ, կոմպոզիտորներ, բանաստեղծներ։ Հենց նրանց է «Կեցության անտանելի թեթևությունը» վեպի հեղինակ Միլան Կունդերան իր «Կենտրոնական Եվրոպայի ողբերգությունը» էսսեում տալիս դեմոկրատական ​​հեղափոխության շարժիչների դերը։

«Քաղաքակրթության ինքնությունն արտացոլված և կենտրոնացած է մտքի ստեղծածի մեջ, ինչն էլ մենք հասկանում ենք «մշակույթ» ասելով: Երբ այս ինքնությունը սպառնալիքի տակ է հայտնվում, մշակութային կյանքը դառնում է ավելի դինամիկ և ինտենսիվ, մինչև այն ինքնին դառնում է կենդանի արժեք, որի շուրջ հավաքվում են մարդիկ: Դա թատրոնն էր, կինոն, գրականությունը և փիլիսոփայությունը, որոնք ի վերջո հանգեցրին Պրահայի գարնանը»:

Բայց երբ այդ մարդիկ ստիպված են լինում թողնել իրենց հայրենիքը, հետևաբար և իրենց ինքնության մի մասը, ի՞նչ է փոխվում նրանց հարաբերություններում իրենց ստեղծագործությունների հետ: Եթե ​​կա այդքան ամուր կապ ազգային մշակույթի հետ, ապա վերջին հաշվով ո՞ւմ է պատկանում նրանց ժառանգությունը: 1975 թվականին Կունդերան Չեխոսլովակիայից մեկնում է Ֆրանսիա և այդ ժամանակից ի վեր փորձում գտնել անձնական ստեղծագործության և ազգային մշակույթի միջև սահմանը։

2009 թվականին Փարիզում լույս տեսավ նրա «Հանդիպում» (Une rencontre) ժողովածուն, որը ներծծված է գաղթի թեմայով։ «Այլ երկրներ» գլխում Միլան Կունդերան պատմում է իր զրույցներն արտագաղթած ընկերների հետ, որոնք բոլորն էլ արվեստագետներ են։ Նրանք խոսում են փախուստի պայմաններում իրենց կենսունակության մասին: Դա փախուստ էր, քանի որ երկրից հեռանալու ընտրությունը նրանցից յուրաքանչյուրը կատարել է ռեժիմի ճնշման և բռնի քաղաքականության ներքո։ Կունդերան հստակ երկխոսություններ է ստեղծում սեփական մտքերով և վերացական մտորումներով։

«Աքսորը՝ որպես ազատագրում՝ ըստ Վերա Լինգարտովայի»

20-րդ դարի երկրորդ կեսին արտագաղթի էության մասին շատերի պատկերացումները մթագնում էին պահպանողականների բուռն բարոյականացումներով։ Չեխական փորձարարական արձակի հիմնադիր, գրական հանրության սիրելի Վերա Լինգարտովան 1968 թվականին մեկնեց Ֆրանսիա և սկսեց գրել ֆրանսերեն։ Մեկնումը նրան թվում էր ազատության ձգտում, ճանապարհ «դեպի մեկ այլ տեղ, տեղ ըստ սահմանման՝ անհայտ և բաց հնարավորությունների համար»: Կունդերան համաձայն է նրա հետ, հակառակ դեպքում, ինչո՞ւ արվեստագետները կոմունիզմի մայրամուտին չէին շտապում վերադառնալ տուն։ «Մեծ վերադարձ» չեղավ։ Լինգարտովան դա բացատրում է նրանով, որ գրողն առաջին հերթին ազատ մարդ է։ Նա պարտավոր է պահպանել իր անկախությունը և ոչ միայն քաղաքական կամայականություններից, այլև, այսպես կոչված, հայրենիքի հանդեպ պարտքից։ Վերջինիս ճնշումից ազատվելն ավելի դժվար է, այն պայմանավորված է բարի մտադրություններով:

Կունդերան դժգոհում է, որ մարդիկ տարված են մարդու իրավունքների կլիշեով և, այնուամենայնիվ, շարունակում են հավատալ, որ անհատը ազգի սեփականությունն է: «Ես ընտրում եմ այն ​​վայրը, որտեղ ապրում եմ, բայց նաև ընտրում եմ այն ​​լեզուն, որով խոսում եմ»,- ասում է Վերա Լինգարտովան: Գրողն, իհարկե, ազատ մարդ է, բայց չէ՞ որ նա սեփական լեզվի պահապանն է։ Նա այդպես չի կարծում: Ընդունված է կարծել, որ բանաստեղծն անխզելի կապ ունի մայրենի լեզվի հետ, բայց սա միայն միֆերից մեկն է։ Գրողը ոչ մի լեզվի գերին չէ. Սա ազատագրող արտահայտություն է, կարծում է Կունդերան, և միայն կյանքի հակիրճությունն է խանգարում ստեղծագործողին ընդունել ազատության այս հրավերը։

«Իմ համակրանքը քոչվորների կողմն է, ես ինքս մի վայրում հաստատված մարդու հոգի չունեմ։ Ուստի հիմա ես իրավունք ունեմ ասելու, որ իմ սեփական աքսորն իրագործեց այն, ինչ միշտ եղել է իմ ամենանվիրական ցանկությունը՝ ապրել ոչ այստեղ»։

Վերջիվերջո Միլան Կունդերան իր պատասխանն է տալիս մշակութային տարածքում գրողների դիրքի մասին առանցքային հարցերին. Երբ Լինգարտովան գրում է ֆրանսերեն, նա դեռ չեխ գրո՞ղ է: Ո՛չ։ Նա կդառնա՞ ֆրանսիացի գրող: Ո՛չ, դա նույնպես ճիշտ չէ: Նա «այստեղ չէ»: Այստեղ չէ, որտեղ ժամանակին եղել է Շոպենը։ Այստեղ չէ, որտեղ հետագայում, յուրաքանչյուրը յուրովի, եղել են Նաբոկովը, Բեքեթը, Ստրավինսկին, Գոմբրովիչը։

Հաստատված ապրելակերպի ապոլոգիա

1968-ին գրեթե բոլորն ասելիք ունեին երկրում տիրող իրավիճակի, բողոքի ցույցերի ու արտագաղթի մասին։ Այստեղից հասարակության մեջ որոշակի լարվածություն կար «ապաքաղաքականացված» դրոշի ներքո ապրող մարդկանց նկատմամբ։ Հատկապես զայրույթ էին առաջացնում այն արվեստագետները, որոնք ունեին իշխանություն և ազդեցություն, բայց չօգտագործեցին դա: Հանուն ինչի՞։

Կունդերան «Բարեկամություն և թշնամանք» գլուխը բացում է իր և գրող Բոհումիլ Հրաբալի մասին ծանոթ լրագրողի միջև ծագած վեճով։ Շատ առումներով լինելով չեխ ստեղծագործ երիտասարդության հովանավորը՝  նա, այնուամենայնիվ, խորապես անտարբեր էր քաղաքականության նկատմամբ, գոնե իր ստեղծագործություններում։ Դա նրան անմեղ չէր դարձնում. «մի աշխարհում, որտեղ ամեն ինչ քաղաքական է, նա ծաղրեց գաղափարախոսությունը»։ Ուրեմն, թեև նա անհայտ կյանքով էր ապրում, բայց հնարավորություն ուներ ապրելու և արարելու իր հայրենիքում՝ հանգիստ լինելով խորհրդային զավթիչների առումով։

Լրագրողին վրդովեցնում էր ստեղծված իրավիճակը. Ինչպե՞ս կարող էր Հրաբալը թույլ տալ, որ իր գրությունները հանգիստ տպագրվեն, երբ նրա եղբայրները ստիպված եղան լքել երկիրը: Ինչպե՞ս կարող էր նա այդ կերպ աջակցել ռեժիմին։ Եվ առանց բողոքի խոսքի։ Հրաբալը կոլաբորացիոնիստ է։ Այստեղ մենք տեսնում ենք մյուս ծայրահեղությունը. ոմանք դավաճանություն տեսան ոչ թե Չեխոսլովակիայից հեռանալու, այլ, ընդհակառակը, անգործության մեջ։ Պոետի իշխանությունն այնքան հզոր է, որ քաղաքականությունից օտարվելը հանցագործություն է։

Կունդերան պատասխանում է սուր անհամաձայնությամբ.

«Ի՜նչ անհեթեթություն է խոսել կոլաբորացիոնիզմի մասին, երբ Հրաբալի գրքերի ոգին, նրանց հումորն ու երևակայությունը ճիշտ հակառակն են այն մտածելակերպի, որը կառավարում է մեզ՝ փորձելով խեղդել մեզ և թաքցնել զսպաշապիկի մեջ: Հրաբալի մեկ գիրքն ավելին է անում մարդկանց, նրանց մտքի ազատության համար, քան մեր բոլոր գործողությունները, մեր մեծ ժեստերը, մեր աղմկոտ բողոքները»:

Գրողի ճակատագիրը

Ի վերջո, ինչպե՞ս է լուծվում անհատի ու պետության միջև այս «գույքային» վեճը։ Կունդերան տալիս է այս պատասխանը. «Գրողն ազատ է. Նա ոչ մի երկրի չի պատկանում, նրա գործը ոչ մեկին չի պատկանում։ Լեզուն նրա տերը չէ, ավելի շուտ հակառակն է։ Բանաստեղծը պատիվ է տալիս հայրենիքին ու լեզվին՝ ստեղծագործելով նրանց կատեգորիաներում, բայց ոչինչ չի խանգարում նրան մեկ ակնթարթում անհետանալ»։ Կունդերան առասպելաբանում է գրողներին, ուտոպիկ կերպով ուռճացնում նրանց խոսքի ազատությունը, շարժման ազատությունը։ Սակայն սա հիմնված է նրա միակ, անսասան սկզբունքի վրա, ըստ որի՝ մշակույթն է ցանկացած ազգային ինքնության հիմքը, այլ ոչ թե երկրի քաղաքական կյանքը։ Ուստի մարդ պետք է զգա, որ պատկանում է մշակույթին, այլ ոչ թե անցողիկ ազգին։ Պոետն ունի այս մշակույթով իրեն տրված ուժը, և դա է, որ թույլ է տալիս վեր կանգնել քաղաքական սահմաններից։ Այնպես որ, լինելով Ֆրանսիայում, Չեխոսլովակիայում, Ամերիկայում կամ որևէ այլ վայրում, նա, միևնույն է, առաջին հերթին, այստեղ չէ:

 

Աղբյուրը՝ monocler.ru